Romeyn de Hooghe

De Oostenrijkse kunsthistoricus Otto Benesch omschreef Romeyn de Hooghe als ‘de geniaalste Nederlandse illustrator en één van de belangrijkste etsers aller tijden. […] De gestalte van De Hooghe steekt als een reus uit boven de toenemende middelmatigheid van de kleine meesters van zijn tijd en zijn omgeving. Zijn inventies zijn van een ongehoorde stoutmoedigheid en kracht van fantasie.’ (Benesch 1964, p. 368). De Hooghe was een zeer productief grafisch kunstenaar. Behalve dat hij een prachtige serie Bijbelprenten ontworpen en gegraveerd heeft, staat hij ook in de galerij van een select groepje kaartenmakers wiens werk in een aantal Nederlandstalige Bijbels getoond wordt.

Romeyn de Hooghe

Persoon en oeuvre

De Hooghe werd op 10 september 1645 in Amsterdam geboren als de zoon van een knopenmaker. Zijn familie was oorspronkelijk uit Gent afkomstig. In zijn tienerjaren maakte hij etsjes naar bekende kunstenaars en toen bleek al waar zijn roeping zou liggen. Het vormde het begin van zijn veelzijdige loopbaan als etser, tekenaar, kunstschilder, iconograaf en boekillustrator. Hij zou de meest productieve etser van de tweede helft van de 17de eeuw worden. Zijn kunstzinnig talent richtte zich ook op het ontwerp van kerkvensters, penningen, wandbespanningen en tuinbeelden. Dat zijn werk ook in adellijke kringen in de smaak viel, blijkt uit zijn bijdrage in het verfraaien van Paleis Het Loo. Hij ontving van stadhouder Willem III van Oranje de opdracht om beeldhouwwerken te ontwerpen voor de decoratie van de paleistuinen. Naast zijn uitgebreid oeuvre als kunstenaar was De Hooghe ook meester in de rechten, politicus, dichter, publicist en schrijver.

In 1673 huwde hij een predikantsdochter uit Edam. Twee jaar later had hij een kunsthandel, gelegen in hartje Amsterdam en bleef actief als boekillustrator en etser. De Hooghe lag aan de basis van een enorme productie over zeer uiteenlopende onderwerpen. Hij illustreerde onder andere Hiëroglyphica of Merkbeelden der oude volkeren (1735). Dat is een bekend embleemboek of bronboek voor de klassieke mythologie en haar iconografie. Ook illustreerde hij boeken van Constantijn Huygens en Hugo de Groot. Daarnaast etste hij ook platen die de 17de eeuwse modetrends in beeld brachten. Of hij zorgde voor de illustraties voor satirische boeken, reisboeken en geschiedkundige of politiek geëngageerde werken. Ook bracht hij graag de gebeurtenissen en politieke omwentelingen van zijn tijd – zowel in binnen- als buitenland – in beeld.

Controverse

Willem III van Oranje (1650-1702)

In 1690 kwam De Hooghe als politiek cartoonist en protegé van Willem III in het oog van een juridische storm terecht. De Amsterdamse overheid deed er alles aan om zijn bedenkelijke, morele reputatie en zijn libertijnse ideeën aan de schandpaal te hangen. Hij werd beschuldigd van godslastering, aanstootgevend gedrag en het leveren van erotische prenten die hij jaren daarvoor uitgebracht zou hebben. De beroering die dit veroorzaakte maakte dermate indruk op De Hooghe dat hij na 1690 geen controversiële karikaturen of prenten meer publiceerde. Voor de Amsterdamse overheid was de Hooghe niet meer welkom, waarna hij uitweek naar Haarlem. Hier verbleef hij tot aan zijn dood in 1708.

Afbeelding Salomo’s Tempel

Bijbelkaarten

De Amsterdamse uitgever Jacob Lindenberg bracht in 1702 een Nederlandstalige Bijbel naar de Lutherse vertaling door Adolf Visser uit. Daarin werden vijf kaarten opgenomen van Romeyn de Hooghe, waarvan alleen de eerste kaart zijn signatuur bevat. Op de overige vier kaarten staat alleen de naam van Jacob Lindenberg afgedrukt. In sommige Lindenberg-uitgaven werd in plaats van een vogelzicht van Jeruzalem een afbeelding van Salomo’s Tempel toegevoegd. Onder de afbeelding staat de titel ‘Temple de Jerusalem’. Daaronder staan enkele verklarende opmerkingen in het Frans en Nederlands. De gravure bevat rechtsonder de vermelding ‘R. de Hooge Fecit’, linksonder ‘I. Lindenbergh Exc: cum Privil:’. Mogelijk was het tempelmodel van rabbijn Jacob Judah Leon hiervoor de inspiratiebron. Deze tempelgravure werd ook ingekleurd door Dirk Jansz van Santen en toegevoegd in een Statenbijbel van 1682, uitgegeven door de gebroeders Hendrick en Jacob Keur in Dordrecht, in compagnie met de Amsterdamse uitgever Marcus Doornick. – Zie Universiteitsbibliotheek Amsterdam, Bijzondere Collecties, Band 5 C 4.

‘T Groot Werelds Tafereel (1708) Titelgravure

In 1704 verscheen de eerste druk van ’t Groots Waerelds tafereel […] – De Historien van het Oude en Nieuwe Testament. Een verhandeling van de Bijbelse geschiedenis, samengesteld door de Rotterdamse predikant Jacques Basnage de Beauval (1653-1723). Deze foliant bevatte een 800-tal prenten die door Romeyn de Hooghe vervaardigd werden. Het merendeel zijn Bijbelse voorstellingen, maar ook topografische afbeeldingen (zoals de Tempel van Salomo) en twee kaarten. Van dit werk verschenen minstens acht drukken. De gravures die vijf Bijbelse taferelen in één prent bevatten waren erg populair en werden ook vaak in de Lutherbijbels van Lindenberg toegevoegd. Maar ze worden ook in Statenbijbels aangetroffen. De Biblia Neerlandica-bibliotheek bewaard een Keurbijbel uit 1714/1713 waarin de bijbelprenten van De Hooghe eveneens opgenomen zijn. – Zie Biblia Neerlandica – Uitgelicht (13).

Sommige onderzoekers suggereren dat bepaalde kaarten wellicht niet van de hand van De Hooghe zijn, aangezien slechts 1 kaart ondertekend is met zijn naam. De overige kaarten dragen alleen het signatuur van Jacob Lindenberg. Toch is er geen gegronde reden voor deze veronderstelling. De kaarten waarop de naam ontbreekt ademen immers de geest en stijl van de graveur. Overigens zijn er heel wat gravures die eveneens alleen de naam ‘Lindenberg’ dragen, maar die zonder enige twijfel getekend zijn door Romeyn de Hooghe.

1. 1702 – WERELDKAART

In gespecialiseerde literatuur wordt deze kaart benoemd als een ‘wereldkaart’. Dat is omdat deze kaart meestal op dezelfde plaats zit als de wereldkaarten in andere folio-bijbels: helemaal vooraan, bij aanvang van het Bijbelboek Genesis. Ook zijn de getoonde landstreken als op een bolvormig oppervlak getekend. Maar een ‘wereldkaart’ is het dus niet. Ze toont slechts een beperkt gedeelte van Klein-Azië, Azië en Afrika: van de westkust van Turkije en Libië in het westen tot Arabië, Indië en de Arabische Zee in het oosten.

Bijzonderheden:

• Geen titel
• Verso: blanco, of: Geheel Al van God alleen, uit liefde voor de Schepselen, in ses dagen geschapen, in in Hemel / en Aarde […]. Ook vermeld wordt: Alle landen rondom het Paradys, het Land Canaän, Egypten, Persen, Meden en verder met de twee Arabiën, de Eilanden de Zeën, […] van welke de Heilige letteren gewag maaken, ziet men hier dan aangemerkt, niet na de tegenwoordige Kaarten, maar na die reekeningen, welke naast met de Beschryvingen der verloopene eeuwen over een stemmen.
• Afmetingen afdruk: 46 x 32 cm. De kaart is getekend in een cirkel met een diameter van 34 cm.
• De vier hoeken tonen bijbelse voorstellingen:
  • Adam en syne Scheppinge (linksboven)
  • Noah en syne Danksegginge (rechtsboven)
  • Moses en syne Wetgevinge (linksonder)
  • Christus en syne Verlossinge (rechtsonder)
• Vermelding van een aantal steden zoals: Jerusalem, Caïro, Ninive, Babylon en Mecha. Zelfs Eden in het noorden van Libanon.
• Bovenaan een driehoek met het Tetragrammaton
• Centraal onderaan een kompasroos in een bloemenkrans en guirlandes.
• Rechtsonder in de rand: J.v.Lindenberg Excudit cum Privilegio
• Linksonder in de rand: Rom. De Hooge Inventor. Et fecit.

2. 1702 – DE WOESTIJNREIS

Mogelijk werd voor deze kaart de grote wandkaart van Johannes van Deutecom als voorbeeld gebruikt (zie ‘Poortman & Augusteijn’, fig. 59, pag. 112, 113). Steden als Jeruzalem, Caïro en Alexandrië zijn opvallend uitvergroot. De spelling van plaatsnamen verschillen soms met die van de Bijbelvertaling. Bv. De havenstad ‘Accon’ op de kaart wordt in Richteren 1:31 ‘Ako’ genoemd (de Statenvertaling heeft hier ‘Acco’). In 1Maccabeën 5:15, 21 wordt deze havenstad tegelijk aangeduid met ‘Ptolemais’.

Bijzonderheden:

• Titel [buiten het kader]: HISTORISCHE KAERT DER LANDEN EN SAECKEN INT OUDE EN NIEUWE TESTAMENT.
• Verso: blanco, of: Beschryvinge van deze Historische kaart / Der LANDEN CANAAN En de KONINGRYKEN van EGIPTEN (soms in een andere spelling).
• Afmetingen afdruk: 31,5 x 46,5 cm.
• Coördinaten links, rechts en onderaan in de randen; het oosten boven.
• De kaart tonen het oosten van de Middellandse Zee, Palestina en rechts de Nijldelta en het noorden van Egypte. De 40-jarige tocht door de woestijn.
• De kaart bevat niet altijd plaatsnamen, alleen de bijbelse gebeurtenissen die aan de vermoedelijke plaatsen gekoppeld werden, zoals:
  • ‘Graf van Elisa’ (boven Ziklag),
  • ‘Hier dode David de Reus’ (bij Naim)
  • ‘Saulus bekering’ (ten zuiden van ‘Damasco’), enz.
• Onderaan een strook met afbeeldingen van tempelgerei (4,5 x 35,5 cm.). Desbetreffende beschrijvingen staan vermeld onder het kader.
• Links en rechts in de kaart: Silvere Sickel
• Rechtsonder staat: Num : Cap : 32.
• Geheel linksonder: I.Lindenberg; geheel rechtsonder: Excudit cum. Privil.

3. 1702 – JERUZALEM

Bijzonderheden:

• Titel: [boven de afdruk] Aanwyzinge der voornaamste gebouwen, [in de afdruk] HIERUSALEM. De stadsnaam wordt gepresenteerd in een sierlint, gedragen door twee putti. Centraal bovenaan, omgeven door lichtstralen en een wolk, een afbeelding van het Tetragram, de Hebreeuwse letters van Gods naam.
• Afmetingen afdruk: 30 x 38,5 cm.
• De kaart toont de stad Jeruzalem in een ‘vogelzicht’-projectie waarin de tempel van Salomo centraal een dominante plaats inneemt.
• Links buiten de afdruk bevat de legenda: 1-41; rechts: 42-80.
• Verso: blanco, of: Beschryving met getallen van / JERUSALEM EN ZYN TEMPEL. / Met hare drie steden en vier bergen: De steden waren / JEBUS, DAVIDS STAD, […] (soms andere spelling).

EERSTE STAAT: De legenda’s staan links- en rechtsboven in de kaart.

4. 1702 – ZENDINGSREIZEN JEZUS CHRISTUS

Hoewel het gebied van deze kaart grotendeels overeenkomt met die van de zendingsreizen van Paulus (kaart 5), verschillen de contouren en omvang van Griekenland, Turkije en Kreta en komen zij evenmin met de werkelijkheid overeen.

Bijzonderheden:

• Titel: DE REYSEN CHRISTI DES HEYLAND / en Pauli met andere syne Bloedgetuygen # DE MIDDELLANDSE, / GRIEKSE, SWARTE, ADRIATISE ETC. ZEEN / Met hare omsluytende Ryken, / In de welke Christi eerste Sen- / delingen gepreekt hebben.
• Afmetingen afdruk: 26 x 46,5 cm.
• Op het eerste, bovenste titelgordijn staan rechts twee putti gepositioneerd. De aanvullende titel wordt gepresenteerd in een cartouche waarop een engel met geopend boek afgebeeld staat. Daaronder een vermelding van de godsnaam in de vorm van het Hebreeuwse Tetragram, geflankeerd door apostelen.
• Rechtsboven vier schaalstokken van 7 cm
• Rechts bovenaan de vermelding: J. Lindenberg, Exc cum Privilegio Amstelodami. Op de sokkel van tweede titelcartouche: I Lindenberg Exc.
• Namen op de kaart staan in het Latijn. De titelteksten en teksten bij de afbeeldingen in het Nederlands.
• Onderaan een strook met afbeeldingen van 17 sleuteltaferelen uit het Oude en Nieuwe Testament.
• Verso-zijde: blanco, of Naauwkeurige Beschryvinge van dese Reyskaart / Der LANDEN en STEDEN / […] (soms andere spelling)

5. 1702 – ZENDINGSREIZEN PAULUS

Deze kaart vertoond vrijwel geen verschillen met de grote Keurkaart. Het is nagenoeg een kopie van de gelijknamige kaart die voorkomt in de Franstalige Elzevierbijbel en de grote Keurbijbel.

Bijzonderheden:

• Titel: De Beschryvinge / van de / REYSEN PAULI / en van / DE ANDERE APOSTELEN / Met des Selfs / Landen en Koning- / ryke daar sy het Evang- / gelium Gepredikt / hebben.
• Afmetingen afdruk: 33,5 x 48 cm.
• Titel centraal onderaan met links en rechts 4 taferelen uit Paulus’ leven.
• Centraal bovenaan twee schaalstokken, ook met links en rechts 4 taferelen uit Paulus’ leven.
• Onder Act 14.11 staat: I. Lindenberg excudit.
• Een kompasroos in het midden met het noorden boven.
• Paulus’ reis naar Rome wordt gepresenteerd en aangegeven met genummerde plaatsen: 1-64.
• De teksten zijn meestal in het Frans en Nederlands.
• Verso-zijde: blanco, of: VERKLAARINGEN / Over de Geographische afbeeldinge der Land-schappen, by den, / Apostelen en hare afgezonden Broederen bevaren en doorwandelt, […]