Merten de Keyser

Dat nyeuwe Testament, 1535
Antwerpen

Een vergeten Bijbel herontdekt

In 2024 werd door een Vlaamse antiquaar een uitzonderlijke vondst gedaan: een Nederlandstalig Nieuwe Testament uit 1535, gedrukt in Antwerpen. Tot dan toe was er wereldwijd geen exemplaar bekend. Enkel de universiteitsbibliotheek van Utrecht bezat één blad van het voorwoord — ‘Tot den leser’. Het bestaan van deze Bijbel was alleen bekend via vermeldingen op katholieke lijsten van verboden boeken, zoals de Leuvense index. Bijna vijf eeuwen bleef hij onvindbaar… tot plots één exemplaar opdook.

Merten de Keyser: drukker van verandering

De man achter deze uitgave was Merten de Keyser, ook bekend als Martin Lempereur. Hij was een sleutelfiguur in het Antwerpse drukkersmilieu van de 16e eeuw. Vermoedelijk rond 1500 geboren in Frankrijk, leerde hij het vak van lettergieter in het atelier van zijn schoonvader Guillaume Le Rouge. Na diens overlijden nam hij de leiding over en verhuisde in 1525 naar Antwerpen. Daar vestigde hij zich in het hart van de drukkerswijk en werkte samen met vakgenoten als Symon Cock en Willem Vorsterman. In 1528 werd hij als meester-drukker opgenomen in de Sint-Lucasgilde en in 1534 zelfs verkozen tot deken. Na zijn dood in 1536 zette zijn weduwe de drukkerij nog vijf jaar voort.

De eerste Franse Bijbel (1530)

La Sainte Bible (1530) Martin Lempereur, Antwerpen

In 1530 bracht De Keyser de eerste volledige Franse Bijbel op de markt, naar de vertaling van de humanist Lefèvre d’Étaples. De uitgave kreeg een Cum Gratia et Privilegio Imperiali of officiële goedkeuring namens keizer Karel en werd gesteund door Leuvense theologen. De tekst van het Nieuwe Testament was gebaseerd op Erasmus’ Griekse editie uit 1516. Toch kwam de Bijbel al snel onder vuur te liggen. In 1534 werd hij verboden door de theologische faculteit van Parijs en later door koning François I. Uiteindelijk belandde hij op de pauselijke Index van verboden boeken. De Keyser was niet enkel drukker, maar ook financier van dit vertaalproject.

William Tyndale

William Tyndale in Antwerpen

Antwerpen was in die tijd een toevluchtsoord voor hervormers. Rond 1526 vond de Engelse Bijbelvertaler William Tyndale er onderdak. Geïnspireerd door Maarten Luther liet hij bij Merten de Keyser polemische geschriften drukken, waaronder The Obedience of a Christen Man (1528) en The Practyse of Prelates (1530). Zijn belangrijkste missie was echter het vertalen van de Bijbel in het Engels. In 1526 verscheen in Worms zijn Nieuwe Testament — de eerste Engelse vertaling vanuit het Grieks.

Antwerpen bood Tyndale niet alleen een betrekkelijke veiligheid, maar ook een strategische uitvalsbasis. In 1534 verzorgde De Keyser een grondige herziening van Tyndales vertaling, die wordt beschouwd als zijn beste werk. Honderden exemplaren werden via de haven van Antwerpen naar Engeland gesmokkeld. Ook delen van het Oude Testament verschenen in Antwerpen, vaak onder de naam Hans Luft — vermoedelijk een schuilnaam voor De Keyser.

De eerste Engelse Bijbel (1535)

Biblia (1535) Miles Coverdale, [Antwerp]

Na Tyndales dood zette zijn vriend Miles Coverdale het werk voort. In 1535 publiceerde hij de eerste volledige Engelse Bijbel, grotendeels gebaseerd op Tyndales vertalingen. Voor de overige boeken gebruikte hij de Vulgaat en soms Luther’s Duitse Bijbel. Coverdale en Tyndale legden samen de basis voor latere vertalingen, waaronder de invloedrijke King James Version (1611).

De Coverdale Bible bevat geen impressum of drukkersmerk — typisch voor clandestien of politiek gevoelig drukwerk. Onderzoek van professor Guido Latré in 1997 wees uit dat deze Bijbel waarschijnlijk in Antwerpen gedrukt werd. [*] Typografische analyses en druktechnische kenmerken wijzen zelfs naar het atelier van Merten de Keyser. Coverdale werkte er in 1534 als proeflezer, redacteur en vertaler.

Dat Nyeuwe Testament (1535) Merten de Keyser

Dat Nyeuwe Testament van 1535

Naast Frans- en Engelstalige uitgaven bracht De Keyser ook Nederlandstalige Bijbelteksten op de markt. In 1525 drukte hij voor Govaert van der Haeghen een Nieuwe Testament, gebaseerd op Erasmus’ Griekse tekst. In 1535 volgde een licht gewijzigde herdruk onder de titel: Dat Nyeuwe Testament ons Heeren Jesu Christi, met alder naersticheyt wt die Latijnsche ende Griecse sprake wederom ghecorrigeert/en in Duytsche overgheset. Deze uitgave was voor eigen rekening en tot voor kort enkel bekend via vermeldingen op de Leuvense en Antwerpse indexen. [+]

Luthers invloed is duidelijk voelbaar in de vertaling, al laat ze zich niet dwingen tot een exacte kopie van zijn Bijbeltekst. Hieronder worden enkele passages vergeleken met het Nieuwe Testament van Michiel Hillen van Hoochstraten (‘MHvH’), naar de editie van 1530. Deze vertaling is gebaseerd op de Vulgaat met sporen van de Erasmustekst. De versie van Merten de Keyser (‘MdK’) laat daarbij een aantal opvallende verschillen zien:

• Mat. 3:2 en 4:17: Latijn: ‘paenitentiam agite’. Luther-1522: “Tut Buße” of “Doet boete”.
  MdK: ‘Betert u’ (3:2) en ‘Doet penitencie’ (4:17).
  MHvH: 2x ‘Doet penitencie’

• Mat. 6:12: Luther-1522: “Und vergib uns unsere Schuld” (enkelvoud).
  MdK: ‘schult’
  MHvH: ‘vergeeft ons onse schulden’

• Mat. 16:18: Luther-1522: “und auf diesen Felsen will ich meine Gemeinde bauen”.
  MdK: ‘en op desen steen sal ick timmeren mijn kercke’
  MHvH: ‘en op desen steen sal ick timmeren mijn kercke’

• Rom. 3:28: MdK: “So houden wi nu dat die mensche gherechtvaerdich wort sonder die wercken des wets alleen doer tgheloove.” Het onderlijnde woord “alleen” is een Lutherse toevoeging.
  MHvH bevat deze toevoeging niet.

• Jak. 5:14: MdK: “isser yemant cranck onder u die hale die ouders van der ghemeynten en […]” (Luther-1522). Vulgaat: ‘presbyteros Ecclesiæ’
  MHvH: “ […] halen die priesteren des vergaderings”

• 1Joh. 5:7, 8: Het zogenaamde comma Johanneum, “de vader, twoert en die heylige geest en dese drie zijn een.” (volgens MHvH). Dit is het beroemde trinitarische zinsdeel dat ontbrak in de twee eerste uitgaven van de Griekse tekst door Erasmus. Hij vond hiervoor geen ondersteuning van de oudste Griekse manuscripten. Ook Luther nam het niet op in zijn septembertestament uit 1522. MdK bevat dit zinsdeel evenmin.

Merten de Keyser bracht een Nederlandstalige Bijbeluitgave die nauw aansloot bij de Griekse grondtekst van Erasmus en sterk beïnvloed was door Maarten Luther. [◊] De combinatie van humanistische precisie en reformatorische toon maakte de uitgave verdacht in de ogen van de katholieke autoriteiten. Het is dan ook geen verrassing dat de uitgave van dit Nieuwe Testament op de Leuvense, en later ook op de Antwerpse index van verboden boeken terechtkwam.

Een drukker met een blijvende erfenis

Toen hij in de jaren 1530 in Antwerpen zijn drukpers liet draaien, kon hij onmogelijk vermoeden hoe groot de impact van zijn werk zou zijn. Als drukker en uitgever gaf hij niet alleen de eerste Franse vertaling van Lefèvre d’Étaples (1530) uit, maar waarschijnlijk ook de volledige Engelse Bijbel van Coverdale (1535). Beide uitgaven waren pionierswerken, geboren uit een tijd van religieuze onrust en intellectuele vernieuwing.

De Franse Bijbel van Lefèvre was een brug tussen de humanistische Bijbelstudie en de latere reformatorische beweging. Ze maakte de Schrift toegankelijk voor Franstalige leken en inspireerde hervormers als Farel en Olivétan. Maar het was vooral de Engelse Bijbel van Coverdale die een gigantische invloed zou hebben. Ze vormde de basis voor latere vertalingen zoals de Great Bible (1539) en de King James Version (1611), en bracht de Bijbel tot in de huiskamers van tienduizenden Engelse gezinnen.

Merten de Keyser richtte zich op een internationaal publiek en publiceerde een fondslijst in meerdere talen. Juist dat meertalige aanbod maakte hem waarschijnlijk tot de meest invloedrijke drukker-uitgever van de eerste helft van de zestiende eeuw. Wat begon als een gedurfd uitgeefproject in Antwerpen groeide uit tot een mijlpaal in de geschiedenis van het protestantisme. De Keyser was meer dan een drukker — hij was een stille katalysator van verandering, die via papier en inkt de loop van de geschiedenis mee vormgaf. Zijn pers werd een preekstoel, zijn drukwerk een roeping. Als uitgever voor een Europa in beweging, drukte Merten de Keyser niet alleen boeken — hij drukte zijn stempel als keizer van het woord.

[•] Vaak wordt 6 oktober 1536 als datum genoemd, gebaseerd op de bewering van de Engelse geschiedschrijver John Foxe. Deze datering is echter historisch niet houdbaar, zoals Paul Arblaster aangetoond heeft. – Zie Het testament van Tyndale (2002), p. 182, 183.
[*] In een notariële acte uit 1609 verklaarde Emanuel van Meteren dat zijn vader “de eerste Engelse Bijbel liet drukken in Antwerpen door Mr. Myles Coverdale.” De hervormingsgezinde koopman uit Breda, Jacobus van Meteren was dus waarschijnlijk de financier en uitgever van de Coverdale Bible. – W.J.C. Moens, Registers of the Dutch Reformed Church, Austin Friars (1884) p. XIV.
[+]  Deze indices maken ook melding van een Nederlandstalig Nieuwe Testament van Merten de Keyser uit 1531, maar daar is tot vandaag niets over bekend.
[◊] Meer foto’s zijn te bekijken in rubriek ‘Bijzonder Bijbels’ > Zeldzaam (scrollen naar ‘1535’).