Kaarten in Bijbels

Wie overweegt een antieke Bijbel of Statenbijbel aan te schaffen wordt geconfronteerd met de vraag of die een set geografische kaarten moet bevatten of niet. Wat speurwerk maakt snel duidelijk dat de vraagprijs voor een Bijbel mét kaarten aanzienlijk kan oplopen. In sommige gevallen is de waarde van de kaarten het meervoudige van de Bijbel zelf!  Het aanbod van afzonderlijke bijbelkaarten blijkt vrij groot te zijn. Men komt ze niet zelden tegen in catalogi van antiekveilingen en antiquairs. Een potentiële koper is dus meestal niet per se een Bijbelliefhebber, dan wel iemand die een Bijbelkaart beschouwt als een decoratieve meerwaarde voor een woonkamer of een chique bibliotheek.

Oorspronkelijk hadden deze kaarten de bedoeling de bijbellezer een geografische duiding te geven van Bijbelse verhalen. Door de gedetailleerde beschrijvingen van plaatsen en gebieden werd de lezer geholpen om reisverslagen en Bijbelse gebeurtenissen in een geografische setting te plaatsen en meer tot leven te brengen.

Reeds in de 16de eeuw werden Nederlandstalige Bijbels, meestal protestantse edities voorzien van kaarten. Aanvankelijk op basis van houtsnedegravures. Tegen het einde van de 16de eeuw was deze techniek volledig vervangen door kopergravures. Deze nieuwe techniek was beter en stelde in staat om duidelijkere, gedetailleerdere kaarten te produceren. Aanvankelijk waren de geleverde kaarten eenvoudig en waren de verhoudingen en het perspectief verre van correct. Maar met de groei van de cartografie leverden Bijbelkaarten geleidelijk ook méér en juistere informatie, vaak met uitvoerige toelichtingen.

Tegen het einde van de 16de en begin van de 17de eeuw nam de cartografie een hoge vlucht. Toonaangevende kaartmakers uit die periode waren Petrus Plancius, een Amsterdams predikant die uit Vlaanderen gevlucht was. Ook de in Rupelmonde geboren Gerardus Mercator, die in 1537 zijn eerste kaart van het Heilige Land maakte. Of de Vlaming Abraham Ortelius, die in 1570 zijn beroemde atlas Theatrum Orbis Terrarum uitgegeven had.
Kaartmakers die nauw verbonden zijn met de productie van Nederlandse Bijbels, waren onder andere: Johannes van Deutecum, Jacob Savry, Claes Jansz. en diens zoon Nicolaes Visscher, Bastiaan Stoopendaal, Daniël Stoopendaal, enz..

Uitgelicht

Een overzicht

In deze rubriek willen we in chronologische volgorde een overzicht bieden van de kaarten die in Nederlandstalige Bijbels het vaakst aangetroffen worden. Elke naam in het overzicht bevat een link naar een webpagina waar hun productie te zien is. Deze rubriek wordt progressief bijgewerkt.

Hierbij claimen we geen compleetheid. Van tijd tot tijd worden er in Bijbels afwijkende of anonieme kaarten aangetroffen die tot nog toe in de gespecialiseerde bibliografie niet beschreven zijn. Antieke Bijbels geven soms heel onverwacht bepaalde geheimen prijs…

• 1526 –  Lucas Granach
• 1565 – Virgil Solis
• 1565 – Pieter Huys
• 1580 – Geneefse kaarten
• 1590 (ca.) – Petrus Plancius
• 1595 (ca.) – Johannes van Deutecum
• 1604 (ca.) – Petrus Plancius
• 1625 (ca.) – D.R.M. Mathes (Plancius)
• 1642 – Claes Jansz Visscher
• 1643 – Claes Jansz Visscher (kleine kaarten)
• 1647 – Jacob Savry 
• 1647 – Josua Offermans
• 1653 – Joost Hartgers (Plancius)
• 1657 – Nicolaes Visscher
• 1665 (ca.) – Danckert Danckerts
• 1682 – Bastiaan Stoopendaal (grote kaarten)
• 1687 – ‘Vrome kaarten’
• 1688 – Bastiaan Stoopendaal (kleine kaarten)
• 1700 – Pieter Mortier
• 1702 – Romeyn de Hooghe
• 1709 – François Halma
• 1710 (ca.) – Albert Schut
• 1714 – Daniël Stoopendaal (grote kaarten)
• 1715 (ca.) – Isaäc vander Putte
• 1716 – Daniël Stoopendaal (kleine kaarten)
• 1718 – Albert Schut
• 1748 – Jan van Jagen
• 1748 – Willem Albert Bachiene
• Anonymus